Klauzule abuzywne – wyjaśnienie pojęcia
Klauzule abuzywne to inaczej niedozwolone postanowienia umowne.
Definicję klauzul abuzywnych znajdziemy w art. 385¹ § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym postanowienia umowy zawieranej z konsumentem, nieuzgodnione indywidualnie, nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.
Regulacje te są implementacją przepisów prawa unijnego, przede wszystkim Dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) w licznych orzeczeniach – m.in. w sprawie C-260/18 (Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AG) – podkreśla, że ochrona konsumenta przed nieuczciwymi postanowieniami umownymi ma charakter bezwzględny i nie może być ograniczana.
Jakie są przesłanki abuzywności?
Aby dane postanowienie mogło zostać uznane za abuzywne, muszą zostać spełnione następujące warunki:
- Umowa zawarta z konsumentem – ochrona nie dotyczy relacji między przedsiębiorcami.
- Brak indywidualnego uzgodnienia – klauzula musi być narzucona przez przedsiębiorcę w sposób jednostronny (np. we wzorcu umowy).
- Sprzeczność z dobrymi obyczajami – postanowienie umowne wykorzystuje przewagę ekonomiczną przedsiębiorcy i działa na niekorzyść konsumenta.
- Rażące naruszenie interesów konsumenta – klauzula powoduje istotną nierównowagę praw i obowiązków stron.
Nie uznaje się za abuzywne postanowień określających główne świadczenia stron (np. cenę, wynagrodzenie), o ile zostały sformułowane jednoznacznie (art. 385¹ § 1 zd. 2 k.c.).
Co daje stwierdzenie abuzywności postanowienia umownego?
Najważniejszym skutkiem stwierdzenia abuzywności jest to, że takie postanowienie nie wiąże konsumenta z mocy prawa – traktuje się je tak, jakby nigdy nie zostało wpisane do umowy. Umowa w pozostałym zakresie pozostaje ważna, chyba że jej dalsze obowiązywanie bez klauzuli byłoby niemożliwe.
Dzięki temu konsument może np.:
- uwolnić się od niekorzystnych postanowień umownych (np. nieuczciwych opłat, jednostronnej zmiany warunków umowy),
- dochodzić zwrotu nienależnie zapłaconych świadczeń,
- powołać się na nieważność całej umowy, jeśli bez klauzuli nie może ona dalej funkcjonować, np. w umowie kredytu (co potwierdził TSUE w wyroku C-260/18).
Jakie są przykłady klauzul abuzywnych?
Do najczęściej spotykanych klauzul abuzywnych należą:
- jednostronne prawo przedsiębiorcy do zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w jej treści,
- wyłączenie odpowiedzialności przedsiębiorcy za szkody wyrządzone konsumentowi,
- narzucanie właściwości sądu wyłącznie dla przedsiębiorcy,
- niejasne postanowienia dotyczące kursów walut w kredytach indeksowanych i denominowanych (sprawy frankowe),
- naliczanie dodatkowych, nieuzasadnionych opłat, np. „opłaty manipulacyjne”, czy „opłaty likwidacyjne”.
Katalog przykładowych klauzul abuzywnych znajduje się w art. 385³ k.c.
W jakich sporach najczęściej konsumenci powołują się na klauzule abuzywne?
Największą grupą spraw, w których powołuje się na abuzywność postanowień, są spory dotyczące kredytów frankowych. Konsumenci wskazują m.in. na klauzule odnoszące się do przeliczania kredytu według jednostronnie ustalanych kursów walut.
Poza tym abuzywność jest często podnoszona także w sprawach dotyczących:
- umów telekomunikacyjnych,
- umów deweloperskich,
- umów ubezpieczeniowych (np. tzw. polisolokaty),
- sprzedaży internetowej i świadczenia usług online.
Dlaczego warto znać swoje prawa?
Świadomość konsumencka rośnie, a sądy coraz częściej przyznają rację konsumentom w sporach z bankami i dużymi przedsiębiorcami. Powołanie się na abuzywność postanowień umownych może nie tylko chronić interesy jednostki, ale również przyczyniać się do eliminowania nieuczciwych praktyk rynkowych.
Podsumowanie
Klauzule abuzywne to niedozwolone postanowienia w umowach, które naruszają prawa konsumentów. Ich istota polega na tym, że nie wiążą konsumenta z mocy prawa. Dzięki temu można skutecznie walczyć z nieuczciwymi praktykami przedsiębiorców, a czasem – nawet unieważnić całą umowę (np. w sprawach kredytów frankowych). Warto znać swoje prawa i korzystać z ochrony, jaką daje zarówno prawo krajowe, jak i unijne.
